De Karrenwielgalaxie

Wie zich de maandkalender "Astronomy 2013" van BrownTrout Publ.Inc. aangeschaft of onder de kerstboom gevonden heeft, kijkt deze maand op een prachtige foto van de "Cartwheel Galaxy", de "Karrenwielgalaxie", gecatalogeerd als ESO 350-40. Een ongewoon beeld, zoals zijn naam al doet vermoeden: je zou in de eerste plaats gaan denken aan een door een rode reus uitgestoten planetaire nevelring. Het gaat echter om een lensvormig melkwegstelsel in het zuidelijke sterrenbeeld Beeldhouwer (Sculptor), onder Vissen en Cetus, op een afstand van 500 miljoen lichtjaar van ons verwijderd.

De vreemde vorm van deze zich over 150.000 lichtjaar uitstrekkende galaxie is een gevolg van een 200 miljoen jaar geleden opgetreden frontale botsing met een kleiner stelsel, dat onderaan links op de foto te zien is. Ooit was het Karrenwiel een spiraalgalaxie zoals onze Melkweg. De schokgolf zorgde voor een enorme massa opzwiepend gas en stof die uit de gecomprimeerde en gefragmenteerde delen op hun beurt op korte tijd (veel sneller dan in een gewoon melkwegstelsel) zeer vele massieve sterren deden ontstaan. Deze laatste zijn snel opgebrand en geven aanleiding tot supernova's, neutronensterren en zwarte gaten. Daarvan komen er een groot aantal (miljarden) voor in de blauwe ring die zich rond het centrum van het sterrenstelsel uitstrekt en waarin X-stralen van de jonge, zeer heldere en hete sterren het omringende gas ioniseren. Toen Fritz Zwicky het Karrenwiel ontdekte in 1941, vond hij het een van de meest gecompliceerde structuren van de kosmos. De dynamica van het op een velg met spaken lijkende stelsel is ook nu nog niet helemaal opgehelderd.

Wie de kalender niet bezit, vindt foto's op het internet. Een fraai beeld van de vorming van deze "starburst galaxy" tonen enkele dia's in de PowerPoint-presentatie van Prof. Henny Lamers van de Universiteit van Amsterdam.