Disney promoot sterrenkunde met film Moana

Een van de grootste en meest mysterieuze avonturen in de geschiedenis van de mens is wellicht de kolonisatie van de Stille Oceaan door de Polynesiërs. Ze slaagden hier wellicht in, omdat hun vooruitstrevende kennis van de sterrenhemel van hen excellente navigators maakten. De Disney film “Moana” mag dan hier en daar wel een loopje nemen met de feiten, toch brengt de film opnieuw de complexiteit van inheemse astronomie dichter bij een generatie van jongeren die door de alomtegenwoordige lichtvervuiling het contact met de sterrenhemel verloren zijn.

Polynesië vormt een driehoek doorheen de Stille Oceaan, met Hawaï in het noorden, de Paaseilanden (Rapa Nui) in het zuidoosten en Nieuw-Zeeland (Aotearoa) in het zuidwesten. Tahiti zit grosso modo in het centrum van deze driehoek. Er bestaan ook sterke aanwijzingen dat de Polynesiërs zelfs nog verder reisden tot aan de kust van Zuid-Amerika. De film “Moana” brengt de tocht van de Polynesiërs in beeld, waarbij het hoofdpersonage traditionele kennis van de sterrenhemel gebruikt om te navigeren.

Polynesië bevindt zich midden in de Stille Oceaan. (Beautiful Pacific) (Klik om te vergroten)

Navigeren met niets meer dan je handen

Te midden van een Oceaan zijn er geen andere referentiepunten dan de sterrenhemel. Zeevaarders moeten dus een goede kennis hebben van astronavigatie om hun plaats op aarde te bepalen aan de hand van de sterren.

Sinds 1976 demonstreert het Hawaiiaanse project Hokule’a (Ster van Tevredenheid, n.v.d.r.) hoe Polynesiërs traditionele scheepsbouw en navigatietechnieken gebruikten in hun tocht over de Stille Oceaan. Er is geen enkel modern navigatiemiddel (GPS, kompas, sextant, gsm, horloge,...) aan boord van het schip.

Om hun positie op aarde te bepalen leerde de navigators sterrenkaarten uit het hoofd. Met deze kennis meten ze vervolgens de hoek tussen de sterren en de horizon om de breedtegraad te berekenen.

Zo is bijvoorbeeld de “bovenste” ster van het Zuiderkruis 6° verwijderd van de “onderste” ster. Wanneer de afstand tussen deze twee sterren gelijk is aan de afstand tussen de horizon en de “onderste” ster, dan zit je op 21° noorderbreedte (Honolulu).

Positiebepaling aan de hand van het Zuiderkruis. (Stellarium/Urania) (Klik om te vergroten)

Wanneer de heldere sterren Sirius (Grote Hond) en Pollux (Tweeling) op exact hetzelfde moment ondergaan, dan sta je op 18° zuiderbreedte (Tahiti).

De navigators meten de hoek tussen de sterren en de horizon met hun handen. De dikte van je pink op een armlengte afstand is ongeveer 1°, het dubbele van de schijnbare diameter van de zon en de maan.

Op het noordelijk halfrond meet je de hoek tussen de Poolster (Hokupa’a betekent in Hawai “vaste ster”, n.v.d.r.) en de horizon. Deze ster ligt toevallig zeer dichtbij de noordelijke hemelpool. Meet je de hoek, dan ken je meteen ook jouw noordelijke breedtegraad. In België bedraagt de hoek steeds 51°.

In de film zien we hoe Moana Waialiki de handtechniek toepassen om de hoogte van een groep sterren te bepalen. Wie zijn sterrenbeelden kent, ziet meteen dat het om de Gordel van Orion gaat (3 sterren op een rij, n.v.d.r.). De positie van haar hand verraad dat de ster boven haar wijsvinger zich op een hoogte van 21° bevindt. Gezien de film 2000 jaar geleden plaatsvindt nabij Samoa, kan je uit de stand van Orion afleiden dat ze recht naar het oosten varen.   

Moana meet de hoogte van de Gordel van Orion met de hand. (Walt Disney Studios Motion Pictures)

Later in de film zien we Moana navigeren aan de hand van Maui’s vishaak. Volgens de Polynesische cultuur werd deze haak gebruikt om eilanden uit de zee te trekken. Wij kennen het als de angel van het sterrenbeeld Schorpioen. Dit sterrenbeeld komt midden mei op in de vroege avondschemering. Ze vaart dus in zuidoostelijke richting.

De angel van de Schorpioen heeft veel weg van een vishaak (Stellarium/Urania) (Klik om te vergroten)

Voor wie het eeuwige leven ambieert

De positie van de sterren veranderd met de tijd. Over de 3500 jaar heen dat de Polynesiërs deze technieken toepasten om de Stille Oceaan te ontdekken, zijn de sterren langzaam verschoven door de precessiebeweging (tolachtige beweging van de aarde die zo’n 26 000 jaar in beslag neemt, n.v.d.r.).

Vanaf de breedtegraad van Samoa is het Zuiderkruis van een hoogte van 60° in 1500 v.C. gezakt naar een hoogte van slechts 40° vandaag (in geval het boven het zuiden staat). Wie dus wil navigeren aan de hand van de sterren moet de berekening dus na enkele duizenden jaren opnieuw bijstellen.

Astronavigatie maakt een belangrijk onderdeel uit van de inheemse astronomie over heel de wereld. Probeer zelf thuis maar eens de positie van de sterren te meten met de hand. Voor je het weet, heb je de microbe te pakken!