Hoe goed ken jij de Poolster?

Niet de helderheid maakt de Poolster zo belangrijk aan de noordelijke hemel, maar wel haar locatie. Gedurende de nacht is dit de enige ster die schijnbaar niet beweegt. Ze gaat dus niet onder, noch komt ze op. Ze blijft nagenoeg op dezelfde plek aan de hemel te bewonderen, terwijl de andere sterren er schijnbaar omheen cirkelen. De Poolster is bij ons altijd te vinden in noordelijke richting.

Startrail: wordt bekomen door de Poolster te fotograferen voor een langere tijd.
De sterren die eromheen draaien worden dan zichtbaar als cirkels, in het midden vind je de Poolster. (Koen van Gorp)

Vind de Poolster!

De bijzondere ster van het noorden bevindt zich in het sterrenbeeld Kleine Beer (Ursa Minor), meer bepaald in de staart. De Kleine Beer is veel zwakker dan de Grote Beer en kan dus enkel gezien worden onder donkere omstandigheden.

Er bestaat dan ook een handig trucje om de Poolster te vinden. Je gebruikt daarvoor de 2 “laatste” sterren uit de pan van de Grote Beer, Dubhe en Merak. Spring van Merak naar Dubhe en doe dit ongeveer 5 maal opnieuw in één rechte lijn. Zo kom je altijd nagenoeg in de Poolster terecht.

Merkwaardig genoeg zijn de Grote en de Kleine Beer zo georiënteerd dat wanneer de ene rechtop staat de andere ondersteboven staat. De steel van beide pannen wijzen ook weg van elkaar.  Toch is het verschil tussen beide opvallend groot. De Grote Beer is veel helderder en groter dan de zwakkere Kleine Beer.

Het trucje om de Poolster te vinden werkt de hele nacht door gedurende het hele jaar! (Urania)

Poolster weetjes

De Poolster is zo’n 434 lichtjaar van de aarde verwijderd en is duizenden malen helderder dan onze Zon.

Bovendien behoort de Poolster tot de Cepheïden, een reeks sterren die in een vaste cyclus helderder worden en weer zwakker. De Poolster dimt met slechts 1/10 van een magnitude over het verloop van 4 dagen, niet erg opvallend dus voor een leek.

In tegenstelling tot wat velen denken is de Poolster (Polaris A) niet alleen. Ze wordt vergezeld door Polaris B, gelegen op zo’n 385 miljard km van Polaris A, en Polaris C gelegen op een afstand van zo’n 3 miljard km. Deze laatste is ontdekt via spectroscopie en bleef decennia lang verborgen in het felle licht van Polaris A.

Artistiek beeld van het driegesternte Polaris op basis van foto's van de Hubble ST.

De weg kwijt? Zoek de Poolster!

Wanneer je letterlijk het noorden kwijt bent, vind je die makkelijk terug met de Poolster. Niet alleen wijst de bijzondere ster het noorden aan, maar vertelt ze je ook op welke breedtegraad je op de wereld staat. In Antwerpen bevindt de Poolster zich op ongeveer 51° boven de noordelijke horizon. Je test het zelf door een vuist te make met gestrekte arm. Vervolgens zet je de onderkant van je vuist gelijk met de horizon en zet je vijf vuisten op elkaar. Eén vuist op armlengte is +/- 10°. Op de Noordpool staat de Poolster recht boven je hoofd (90° NB), maar aan de evenaar staat ze dan weer pal op de horizon (0° NB). Ga je naar het zuidelijke halfrond dan verdwijnt de Poolster uit de nachtelijke hemel.

Wist je dat

de Poolster is nauwkeuriger dan een kompas! Een kompas is gebonden aan periodieke veranderingen in het magnetisch veld en toont enkel de richting van de veldlijnen van de krachtigste magnetische bron op een bepaalde plek op aarde. Maar zelfs Polaris is niet onfeilbaar. De ster staat niet pal in het noorden, maar wijkt ongeveer 0,7° af van de noordelijke hemelpool. Dat is iets meer dan de schijnbare diameter van de volle maan.

Bewakers van de Noordpool

De 2 “laatste” sterren van de pan van de Kleine Beer zijn naast de Poolster ook goed te zien. Ze worden ook wel de bewakers van de Noordpool genoemd, omdat ze tijdens de nacht rond Polaris heen lijken te marcheren als soldaten op wacht. Zo zijn deze 2 sterren zeer handig bij het navigeren, om de tijd en je locatie te berekenen.

De helderste van de 2 bewakers, Kochab, is een ster van magnitude 2 met een oranje-achtige gloed. De andere is gekend onder de Arabische naam Pherkad, en is iets minder helder met magnitude 3.

Niet altijd dezelfde ster

Ondanks dat het lijkt alsof de Poolster standvastig en onveranderlijk is, is ook dit niet het geval. Weliswaar wel in een menselijk leven, maar over de loop van honderden jaren schuift de Poolster langzaam op aan de nachtelijke hemel en uiteindelijk na duizenden jaren wordt de Poolster ook vervangen door een andere ster!

De verklaring hiervoor is te vinden in de precessiebeweging van de aarde. Net zoals een tol draait de aarde niet enkel rond zichzelf, maar “wiebelt” ze ook onder de invloed van de zwaartekracht van de zon en de maan. De poolas (zeg maar een oneindige lange stok door de aardse polen heen) beschrijft bijgevolg  een cirkel aan de nachtelijke hemel in ongeveer 26 000 jaar.

Polaris komt zodoende zelfs nog dichterbij de hemelpool, tot ze op 24 maart 2100 haar dichtste punt bereikt. Omdat het allemaal zo lang duurt zijn er dus al verschillende sterren Poolster geweest, op uiteraard verschillende tijdstippen. In 2800 v.C., de tijd waarin Egyptenaren piramides bouwden, was bijvoorbeeld Thuban (Draak) Poolster. De Griekse geleerde Plato (400 v.C.) zag dan weer Kochab als Poolster. In het jaar 14 000 zal Wega van de Lier deze titel mogen overnemen.

Precessiebeweging van de aarde. (Meer info over hemelmechanica)