Koning winter doet zijn intrede

Vandaag op woensdag 21 december staat de zon loodrecht boven de Steenbokskeerkring. Om 11u44 ’s middags onze tijd, begon zo voor ons de astronomische winter. Officieel de kortste dag en de langste nacht van het jaar 2016.

Hoewel de winterzonnewende een hele dag op zijn conto krijgt, gebeurt het allemaal in slechts een fractie van een seconde. Seizoenen ontstaan immers doordat onze aarde een hoek van ongeveer 23,5° maakt met haar baanvlak rond de zon (ecliptica). Wanneer de Noordpool haar verste kantelpunt bereikt, weg van de zon, dan begint de winter op het noordelijk halfrond. Op dat moment staat de zon loodrecht boven de denkbeeldige breedtegraadslijn 23,5° ten zuiden van de evenaar, de Steenbokskeerkring. Op het zuidelijk halfrond vieren ze rond deze tijd dus niet de korste, maar wel de langste dag van het jaar.

De zonnestralen staan loodrecht op de Steenbokskeerkring. De Noordpool blijft gehuld in de nacht. (astronomie.be)

Na de winterzonnewende worden de dagen weer langer op het noordelijk halfrond. De temperaturen zullen echter nog niet onmiddelijk mee stijgen. Ter vergelijking in juni hadden we gemiddeld 16 uur daglicht tegenover 8 uur in december. Dit is een logisch gevolg van de lage zonnestand en de korte dagboog van de zon in de winterperiode.

Dagbogen van de zon tussen de zomer- en de winterzonnewende. De onderste is de kortste en de laagste (kortste dag) en de bovenste de hoogste en de langste (langste dag). (I. Hennes)

In plaats van zonnewende wordt ook wel eens het woord solstitium gebruikt. Latijn voor zonnestilstand. De zon stopt met schijnbaar naar het zuidelijk halfrond te bewegen en keert weer noordwaarts en vice versa. De twee punten waarop dit gebeurt zijn de keerkringen. De kreeftskeerkring in het noordelijk halfrond en de steenbokskeerkring in het zuidelijk halfrond. Een ezelsbruggetje om dit te onthouden: de kreeft kan op de steenbok zitten, maar de steenbok niet op de kreeft. Ervan uitgaande dat we het noordelijk halfrond als de ‘bovenste helft’ van de aarde beschouwen.

Hoewel de aarde altijd dezelfde baan rond de zon aflegt, met dezelfde snelheid en dezelfde aantrekkingskracht van de zon verschilt toch jaarlijks de dag waarop de astronomische winter begint. Een groot raadsel voor veel mensen, maar dit heeft alles te maken met onze kalender en tijdrekening. Die volgt immers niet exact de sterrenkundige kalender, zoals gemeten tegenover de ver afgelegen sterren. Onze pogingen dit te herstellen met schrikkeljaren en dergelijke meer zorgen ervoor dat de officiële datum van de winter dus wat kan verschillen van jaar tot jaar. In realiteit vindt de winterwende steeds op hetzelfde moment plaats!

Let op dat het hier over de astronomische winter gaat en niet over de weerkundige winter. Die was al begonnen op 1 december en heeft alles te maken met het weer en klimaat. Bij ons in België begint de weerkundige winter altijd op 1 december. Geen bijzondere dag, maar eerder een administratief gemak. Alle seizoenen beginnen immers op de eerste van de maand. Het jaar is zo mooi verdeeld in 4 seizoenen van 3 maanden. Dit maakt het makkelijker voor de weerinstituten om gegevens over seizoenen te vergelijken en te analyseren. Het echte winterweer volgt meestal pas enkele weken na de astronomische winter.

Laagste zonnestand van het jaar boven het Antwerpse Justitiepaleis. (Van Hellemont D.)